VASTENBEZINNING - mensen verlossen, door zelf mee te lijden?
In deze op het eerste zicht welles-nietsvraag van deze vastenconferentie, betrekt jezuïet en arts Marc Desmet (°1956, Roeselare) zijn meer dan twintig jaar ervaring als hoofd van de palliatieve dienst van het Jessaziekenhuis in Hasselt om God en mens liefdevol te verbinden in het lijden. Hij schreef onder andere de boeken “Is lijden mensonwaardig?” en “Euthanasie, waarom niet?”. Sinds 31 juli 2020 is hij regionaal overste van de Vlaamse en Nederlandse jezuïeten.
Waarom ging Jezus naar Jeruzalem een zekere dood tegemoet? Waarom bleef Hij niet in Galilea rondtrekken en goede werken doen? Als we het evangelie zouden bekijken als een voetbalmatch dan bestaat het uit twee helften en vaak nog wat blessuretijd. In de eerste helft van het evangelie scoort Jezus. Het is een succesverhaal. Hij geneest mensen, verlost mensen van hun demonen, ... spreekt deugddoend en met gezag over het leven. Zijn kijk op religie onderdrukt niet en verheft de mensen in hun bestaan. In het Johannes-evangelie heb je in die eerste helft zeven sterke tekens.
In de tweede helft kunnen we hem in zijn voornemen naar Jeruzalem te trekken, niet meer zo goed volgen. Hij heeft het over 'lijden', 'sterven' en begrijpen wie dat toen kon over 'verrijzen'. Het lijkt erop dat Hij in die tweede helft de wedstrijd verliest. Het wordt een heel ander verhaal. In de eerste helft is Jezus iemand die de mensen bevrijd van het lijden en daarin komt Hij ook tegemoet aan hoe wij vandaag in onze maatschappij met lijden omgaan. Wij komen bv. op tegen kanker ... en Hij komt nu met totaal iets anders. En toch, was Jezus niet naar Jeruzalem gegaan, dan spraken we niet meer over hem. Dan was Hij hooguit een begenadigd genezer geweest, een voetnoot in de geschiedenis. Maar Jezus heeft ten diepste ervaren dat het beeld van God zoals het door de hogepriesters, wetgeleerden en de de farizeeërs werd verbeeld en beleefd, niet klopte.
Enerzijds was Jezus hyperactief en anderzijds probeert Hij zich voortdurend terug te trekken om – vaak bij nachte – te gaan bidden. Jezus proefde daarin het anders-zijn van God, nl. dat Hij barmhartig is en meegaat met mensen die lijden of verstoten worden om hun anders-zijn, met slachtoffers en zich zelfs om hun daders bekommert. Vanuit dat besef handelde Jezus ook en van daaruit wou Hij ook – na enige aarzeling – naar Jeruzalem trekken om dat anders-zijn van God aan de religieuze leiders duidelijk te maken. Nl. dat God ook Iemand is die met ons meelijdt.
Ook wij kennen in ons leven momenten ernstige twijfels om grote stappen vooruit te zetten. Terechte of zinvolle beslissingen die het leven voor ons niet meteen vergemakkelijken. Bv. met iets onheus naar de media te stappen, niet omwille van onszelf maar omwille van de zaak ... met alle heisa die dat kan veroorzaken. Jezus hakt de knoop door. Hij gaat naar Jeruzalem en dat Hij gaat mede-lijden.
Wat is medelijden?
Lytta Basset, een calvinistische, Zwitserse theologe leert dat je in het lijden drie lagen kunt onderscheiden, nl. ‘het lijden zonder’, ‘het lijden tegen’ en ‘het lijden met’.
Alle ‘lijden-zonder’ is een vorm van verlies (gezondheid, job, partner, reputatie, ideaal, geloof ...). We ervaren dan ten diepste dat niemand kan begrijpen wat we dan meemaken. In dat lijden-zonder ben ik helemaal alleen ook al ben ik samen met anderen. Hoewel dat uiterst lastig is, ervaren mensen tegelijkertijd bijzondere, onvermoede, spirituele krachten in zichzelf om daarmee om te gaan. Toch is alles beter – zelfs ruzie maken – dan in die omstandigheden solo te gaan, ook al gebeurt dat op een heel krachtige wijze.
Ook het evangelie druipt van onbegrip bij de talrijke leerlingen, ze vallen hem af of blijven veilig op afstand. Maar Jezus ontdekt ook grote krachten in zichzelf. In Johannes 12 zegt Hij “Nu het zover is, is mijn ziel ontsteld. Wat zal ik dan zeggen Vader? Red mij uit dit uur ... Neen, want juist daarom ben ik gekomen. Vader verheerlijk uw Naam.”
En dan ervaren we ‘het lijden-tegen’. Het rare is dat we soms de indruk krijgen in het lijden dat de andere mij stalkt. Dat het lijden – bv. in de context van een relatie – ons tegen elkaar opzet, dat de andere het kwaad met mij voorheeft. In het Nederlands kennen wij de uitdrukking: “Gij zoekt mij, hé manneke!” Want wie mij goed kent, weet precies waar hij mij kan raken. Dan lijkt het alsof het opzettelijk gebeurt. Zo revolteren patiënten soms tegen hun partner, hun dokter en verpleegkundigen en hebben ze de indruk door hen gepest te worden. Dat is wat lijden doet met mensen, het kan ons tegen elkaar opzetten en heel kwaadaardig zijn. Ook Jezus had daar last van. Hoeveel stukken van de Blijde Boodschap zijn een Boze Boodschap? Jezus kan fulmineren, ja zelfs echt razend worden... “U bent zonen van de duivel, die is uw vader” ... De farizeeërs mogen dan afgeschilderd worden maar eigenlijk zaten ook zij vol goeie bedoelingen. En toch is er dat voortdurend conflict. Het is goed te weten dat als dergelijke dingen gebeuren, het kan zijn omdat ik, hij of zij lijdt.
En zo komen we bij ‘het lijden-met’. Wat kunnen we ontdekken nadat we de eenzaamheid van het lijden hebben doorgemaakt, nadat we de kwaadheid ervan hebben ondervonden? Gewoon dat die ander het ook moeilijk heeft. Daarmee is niet gezegd dat als wij bij mensen komen die lijden we er ons vanaf kunnen maken met een “Zeg, gij weet toch wel dat ge niet alleen zijt!”. Toch zijn er bijvoorbeeld lijdende mensen die opmerken “Weet je er zijn nog mensen die het nog moeilijker hebben dan ik.” Het is geen ontkenning van het eigen lijden maar het indrukwekkende besef dat ik wel lijd maar dat ik het ook doe samen met anderen.
Samen-lijden is niet hetzelfde als alleen-lijden. Tot dat besef komen is al een vorm van verlossing. Wij kennen vooral het verlost zijn van pijn, misselijkheid, van een verlamming, een geheugenprobleem ... Maar niet alles kan zo opgelost worden. Er bestaat ook een verlossing in de diepe ervaring dat ik niet alleen sta met mijn lijden. Descartes zei ooit “Je pense, donc je suis.” Ik heb dan een bepaald beeld van wie ik ben en dat ben ik ook. Een heel typerende uitspraak voor ons samenleven vandaag. We horen vaak mensen zeggen “als ik dit of dat niet meer kan, dan hoeft het niet meer voor mij, want dat ben ik niet.” Lytta Basset stelt een ander mensbeeld voor: “Je souffre avec, donc je suis.” Waardigheid in onze maatschappij is vooral te blijven beantwoorden aan wat we ons voornemen te zijn. Maar er bestaan ook andere vormen van waardigheid. De diepste waardigheid bestaat er in dat wij beseffen dat wij samen-lijden.
Lijden als kiem van ons kerk-zijn
We kunnen ook lijden-met Jezus en dat zegt iets over ons kerk-zijn. De kiem van onze Kerk begint bij het kruis van de gekruisigde omringd door enkele mensen. Kerk ontstaat overal waar we iemand zien die lijdt en met mensen die daar vaak machteloos, zelfs tegen beter weten in, in meegaan. Mensen die bijvoorbeeld waken rond een sterfbed zijn bij uitstek de anonieme Kerk. We mogen dan wel steunen op de structuren van de Kerk, de geest komt elders vandaan.
De helletocht van het lijden
Als we over lijden spreken, kunnen we niet omheen de euthanasievraag. Het minste dat je eigenlijk kan doen is zo'n vraag ernstig te nemen. Voor sommigen is dat al een stap te ver voor anderen dan weer niet ver genoeg. Rome verlangt dat men zich in zo'n geval al onmiddellijk terugtrekt omwille van het schandaal dat dit dan veroorzaken. Maar is het schandaal nu juist niet zo iemand gewoon in plan te laten?
De vraag blijft hoe het te verantwoorden. Een belangrijk beeld dat daarbij kan helpen is een archaïsch gezegde wat we allemaal kennen uit het Credo: ‘De nederdaling ter helle’. In de ‘geestelijke oefeningen’ staat er ergens dat nadat Jezus aan het kruis gestorven is, er een soort scheiding gebeurt tussen het gekruisigde lichaam en de ziel die nederdaalt ter helle. Alhoewel lichaam en ziel gescheiden worden blijven beide toch verbonden met de Godheid. Die scheiding tussen ziel en lichaam is nu precies wat mensen die euthanasie vragen beleven. Eigenlijk zou ik zielsveel nog wel willen leven maar niet op die manier in dat getormenteerde lichaam. Er ontstaat een diepe splijting. Mensen die ernstig ziek zijn kunnen plots ook heel anders voor de dag komen, op een manier waarop we ze nog nooit hebben gekend. Mensen kunnen in die omstandigheden gescheiden worden van hun ziel. Soms zeggen ze dan: “Ik heb heel mijn leven gebeden, maar nu kan ik het niet meer, ik ben het kwijt.” Of “Ik ben mijn geloof verloren.” Dat is eigen aan de hel en aan ondraaglijk lijden. In elk lijden of zelfs mede-lijden ervaren we vaak een diepe gespletenheid. De meeste Vlamingen leggen zich vaak wel principieel neer bij de euthanasievraag van een familielid maar dat betekent niet dat ze daar licht over heen gaan, laat staan dat ze daar echt uitgesproken klaar mee zijn. Een gespleten gevoel van ‘Ik ga er in mee ... maar eigenlijk ben ik elders.’ Lichaam en ziel worden uit elkaar getrokken, maar toch blijven ze verenigd in de Godheid. Als we dan toch meegaan – niet van echt willen maar genoodzaakt vanuit medelijden – in het ernstig nemen van de euthanasievraag is dat vooral maximaal de hoop uitdrukken dat alleen de liefde van God dat lichaam en die ziel opnieuw zal verbinden en helen. Hierin meegaan vanuit de kracht van het geloof dat die splitsing kan opgeheven worden niet alleen nog in het hiernumaals maar ook achteraf in het hiernamaals.
Het belang van waken
Een bepaalde niet altijd evidente vorm van lijden-met en zeker in de palliatieve zorg is het waken bij een stervende – al of niet gesedeerd – die vaak of helemaal de kracht niet meer heeft om ook maar enigszins te reageren. Het ontbreken van het mogen waken heeft in deze corona-pandemie aangetoond hoe belangrijk, uniek en humaan dit wel is. Waken is wel lastig – “waarom maakt de dokter er niet meteen een eind aan?”, klinkt het soms – maar uiterst zinvol omdat het een intens samenhorigheidsgevoel smeedt bij de omstaanders die hen diepgaand en blijvend kan verbinden. Vermoeiend ook omdat er in de nog gegeven tijd heel wat te verwerken valt. Verwerken is niet-zichtbare maar zware arbeid. Waken wordt vaak voorgesteld als iets verschrikkelijks maar het brengt dikwijls het beste in mensen naar boven. Waken heeft een totaal andere dimensie aan het sterven.
Als we spreken over het verlossen van het lijden kan het nooit alleen maar gaan over het elimineren van de pijn op welke manier dan ook. We helpen verlossen door samen het lijden mee te dragen en daar kan iets goeds uit komen. We verwijzen naar de afbeelding van de glimlachende, gekruisigde Jezus van Javier, de plaats in Noord-Spanje in Navarra waarvan Franciscus Xavierus afkomstig was. Ook in het lijden is er nog een glimlach mogelijk.
Hits: 7101